Na een lange tijd eigendom van de stad Gouda te zijn geweest, kwam in 1848 de Ambachtsheerlijkheid Nieuwerkerk aan den IJssel in handen van een particulier. Jan Anthonie Smits was de enige en laatste ambachtsheer die trots gebruik kon maken van de titel Heer van Nieuwerkerk. Eerder was de heerlijkheid altijd een combi Capelle en Nieuwerkerk geweest, waar in het begin ook Moordrecht onder viel. Met zijn overlijden verdween de ambachtsheerlijkheid, want Smits van Nieuwerkerk bepaalde testamentair dat de ambachtsheerlijkheidsrechten na zijn overlijden moesten worden vernietigd en zo geschiedde na zijn overlijden in 1893.

Wie was deze laatste Heer van Nieuwerkerk?

De steenfabrikanten langs de Hollandsche IJssel klaagden er regelmatig over bij de regering dat ze baksteen betrokken uit Vlaanderen. Daar werd goedkopere steen geproduceerd. De ijsselsteenbakkers vonden dat dit ten koste ging van de werkgelegenheid in eigen land en dat de kwaliteit van de Vlaamse baksteen beduidend minder was. Om de laatste reden kocht Antwerpen immers voor hun nieuwe kademuren ijsselsteen.

Er kwam in 1894 in België het eerste deel uit van de serie Vak-& Kunstwoorden met de passende titel 'Steenbakkerij', geschreven door Theofiel Coopman. Op zich een interessant initiatief, want allerhande terminologie wordt er duidelijk in uitgelegd.

Maar dan bladeren we door naar de 'H' om te zien wat Theofiel te melden heeft over onze geliefde Hollandse ijsselsteen en krijg je de indruk dat deze schriftgeleerde mogelijk alles wist van kinderkopjes en kasseien, maar nooit van 'ijselsteen' had gehoord.  Hij schrijft namelijk in duimen in plaats van centimeters. Aangezien de duim meer dan 2,5 centimeter lang is, wordt de 'Hollandsche IJselsteen' daardoor groter dan een kloostermop, namelijk tot 40 centimeter lang, 20 centimeter breed en 10 centimeter dik.

Voor wie wil weten hoe groot een kloostermop is: die staat er niet in. Hij wordt in het boek namelijk 'kloostermoef' of 'reuzen moef' genoemd en blijkt eveneens 2,5 keer groter dan in werkelijkheid.

Dat kan geen toeval zijn en het vraagt om nader onderzoek. Wat blijkt? De invoering van het metrieke stelsel in 1920, naar de IJkwet uit 1916, had nogal wat voeten in aarde. De centimeter was natuurlijk een Frans woord en daarom werd de ingeburgerde naam 'duim' gebruikt om de centimeter te duiden en de 'el' voor een meter. Veel materiaal kwam nog uit Engeland, waar ze inches bleven hanteren, die qua lengte vergelijkbaar was met de oude duim van 2,5 centimeter lang. De 'duimstok' van een meter kreeg daarom zowel streepje voor inches als centimeters. Er ontstond nu verwarring omdat praktijkmensen de oude duimmaat bleven gebruiken, afgemeten aan de inchschaal.

De baksteenindustrie aan de Hollandsche IJssel domineerde eeuwenlang in de Nederland. De fabrieken hadden een enorme ecologische en maatschappelijke impact op onze regio. Langs de ‘levende rivier’ waren maar liefst 40 steenplaatsen, zoals de plekken werden genoemd waar de bekende gele ijsselsteentjes werden gemaakt.

De buurtschappen langs de IJssel danken er hun bestaan aan. De miljarden ijsselsteentjes werden overal toegepast. Ze werden niet alleen gebruikt voor woningen, boerderijen, straten en pleinen in de Lage Landen, maar ook geëxporteerd en als ballast gebruikt door de handelsvloot. Na een half millennium raakten de ijsselsteentjes echter in ongebruik en verdwenen de fabrieken.

Rob  Stolk neemt u mee in dit ongelofelijke stukje geschiedenis, zo heel dichtbij! De lezing die in november vorig jaar zou plaatsvinden vindt nu plaats op

Vrijdagmiddag 25 maart aanvang 16.00 uur.

Entree € 10.-, Vrienden € 7.-, jongeren tot 25 jaar € 5.- incl. drankje en hapje (opties zijn te kiezen bij het bestellen van kaarten).

Het Van Cappellenhuis vindt u aan het eind van de Kerklaan in het oude Dorp van Capelle aan den IJssel. Het maakt gebruik van het coronatoegangsbewijs voor bezoekers van 12 jaar en ouder.

Aanmelden

Gouda bestaat 750 jaar. Daarom organiseert een team van vrijwilligers van GOUDasfalt de EXPO GOUDA MAAKT in de Zeepfabriek, Buurtje 5 - 9 bij Croda. Een tentoonstelling over de maakindustrie in Gouda vroeger, nu én later. Het team is al ruim een jaar bezig met de voorbereidingen.
Studio Makkink & Bey zal de expositie ontwerpen. Half januari startte ‘het Bouwteam’, ook bestaande uit vrijwilligers van GOUDasfalt, met de inrichting van de expositieruimte. EXPO GOUDA MAAKT is te zien van 6 april t/m 25 september 2022 en wordt mede mogelijk gemaakt door de bijdrages van fondsen, bedrijven, sponsors en MBO-scholen.

Als de EXPO opent in april 2022 gaat een groep vrijwilligers samen met studenten van verschillende MBO opleidingen aan de slag om ervoor te zorgen dat alles op rolletjes loopt. De organisatie is nog op zoek naar:

1. Gastheren/gastvrouwen die bezoekers welkom heten bij de ingang. En verwijzen als dat nodig is.
2. Rondleiders die in de tentoonstellingsruimte vragen beantwoorden. Fijn, maar niet essentieel, als u al wat meer weet van de geschiedenis van Gouda of van de onderwerpen die op de EXPO te zien zijn. Wij zorgen voor achtergrondinformatie op papier.
3. Veermannen en maatjes voor het pontje GEIN. 

De EXPO is geopend van 6 april tot en met 25 september 2022, op woensdag tot en met zondag van 12.00 - 18.00 uur. Meer weten? Kijk dan op www.expogoudamaakt.nl. 
Kijk op www.expogoudamaakt.nl voor meer informatie.

Bestuur weer op sterkte

Na de periode van ziekte en uiteindelijk het tragische overlijden van voorzitter Herman Ruiter heeft het bestuur van GoudAsfalt enige tijd bestaan uit slechts twee personen: William Roosemalen en Werner Trooster. De vacatures in het bestuur zijn inmiddels opgevuld door Jurjen van den Broeck, Jan van der Linden en Erik Rietveld. Hiermee is er weer een compleet bestuur van de Stichting met veel kennis en ervaring om actief samen met de vrijwilligers, gebruikers, omgeving en andere betrokkenen verder te gaan om GOUDasfalt nog beter en mooier te maken. De voorzitter is geworden William Roosemalen (voorzitter en penningmeester), overige bestuursleden zijn Werner Trooster (secretaris), Jurjen van den Broeck, Jan van der Linden en Erik Rietveld. 

Zaag55 gaat door met de transformatie van het gebied op eiland De Zaag waar ooit de beroemde scheepmotoren van Machinefabriek Bolnes werden gemaakt. De nazaten van oprichter Van Capellen hebben nu de ambitie om er een plek te maken waar mensen kunnen ontmoeten en werken in een inspiratievolle omgeving in het groen. Eiland De Zaag was een zeeg die in de Nieuwe Maas ontstond door stuwingen van sediment op de plek waar de Lek en de Noord elkaar ontmoetten. Het ligt tussen Nieuwe Maas en Bakkerskil. De laatste waterloop en de Sliksloot tussen Krimpen aan den IJssel en Sotrmpolder werd vroeger gebruikt door schippers die via de Merwede en Hollandsche IJssel voeren tussen het Bourgondische achterland en de Zuiderzee. Deze verplichtte vaarweg via Dordrecht en Gouda bracht welvaart aan de Hollandsche IJsselregio. Het natuureiland naast het vloedbos van Stormpolder is bereikbaar via een brug in Krimpen aan de Lek.

Huis van de Kikker in gebruik genomen

De voormalige directiewoning, die nu ligt aan het nieuw gecreëerde natuurgebied met 5 kilometer wandelpad door vloednatuurgebied, heeft een upgrade gekregen en is nu beschikbaar voor bijeenkomsten en overnachtingen. Het kreeg de naam Huis van de Kikker. Kikker was de bijnaam van de laatste Bolnes directeur en bewoner van het pand J.H. Van Cappellen, omdat hij door een handicap een vreemd loopje had. Dit pand heeft de oorspronkelijke uitstraling gekregen door een bijzondere ingreep. Het is nu aan de waterkant uitgebouwd en voorzien van een nieuw terras op dijkhoogte. De Josephinezaal zaal is beschikbaar voor vergaderingen en recepties. De vier slaapkamers zijn in Art Decostijl ingericht.

Restaurant De Proefstand opent najaar.

Het nieuwe restaurant aan de entreekant van de fabriek wordt in het laatste kwartaal van dit jaar geopend. De keuken komt op de plek waar vroeger scheepsmotoren werden getest. Het is de bedoeling dat groente en fruit wordt gekweekt in een nieuwe kas, die wordt gebouwd op de plek waar de privékas van de familie Van Capellen stond. Daarvoor zijn een aantal noodkantoren verwijderd. Chefkok wordt de Australiër Lucas Jeffries met internationale ervaring, die een experiment niet uit de weg gaat en vooral wil werken met lokale producten. Hij geeft een moderne draai aan klassieke gerechten.

Boeken kan via de website zaag55.nl

We gaan terug naar het begin van onze jaartelling en belanden in het ondoordringbaar moerasbossengebied van de Rijn/Maasdelta. Aan de rand van deze enorme veengebieden en op oevers van de kreken in de Maasdelta aan de Rotterdamse kant vestigen zich mensen. Met sloten en duikers ontwateren ze het gebied om landbouwgrond te creëren. We zien dat het veenpak daardoor inklinkt, het rivierwater dieper landinwaarts doordringt en daar vervolgens zand en slib afzet.

De kreken worden daardoor ondieper en het water zoekt zijn weg verder, zodat deze waterlopen breder en langer worden. Aan de Utrechtse kant van het moeras in de Rijndelta zien we dat precies hetzelfde proces zich afspeelt.

Ontbossing langs de Rijn in Duitsland

Tegelijkertijd wordt langs de Rijn het huidige Duitsland massaal ontbost en dat zorgt voor een enorme hoeveelheid sediment dat in de delta belandt en het veenpak verder indrukt. Door het hoogteverschil tussen de Rijn- en Maaskreken is er geen houden aan als de eerste waterlopen elkaar rond het jaar 100 tegenkomen. Er ontstaat een Isel (in latijn ‘Isala’, dat waarschijnlijk stroming betekent) die we nu de Hollandsche IJssel noemen.

De samenkomst van kreken die daarna de Lek gaan vormen is onvermijdelijk en volgt 200 jaar later.

Beide aftakkingen bieden een gunstigere waterloop voor de Rijn. De oorspronkelijke loop richting Katwijk verzandt aan de monding zodanig dat bisschop Godebald van Utrecht in 1122 de honderd meter brede Kromme Rijn bij Wijk bij Duurstede laat afdammen om overstromingen tegen te gaan.

In project ‘The Dark Age of the Lowlands in an interdisciplinary light’ werken wetenschappers samen aan een reconstructie van de Lage Landen. Fysische geografen van de Universiteit van Utrecht vonden daarbij het bewijs dat in de eeuwen na het begin van onze jaartelling de Lek en Hollandsche IJssel onstonden door menselijk handelen. Hun conclusie verscheen 25 september in het wetenschappelijk tijdschrift Geology. Het leert ons dat kleine menselijke ingrepen in rivierdelta’s grote gevolgen kunnen hebben.

Bron en illustraties: uu.nl/en/news/unintentionally-caused-changes-in-river-courses van het departement Fysische Geografie van de Universiteit van Utrecht (2018).

De lezing over de impact van de ijsselsteenindustrie die afgelopen vrijdagmiddag door Rob Stolk in het Van Cappellenhuis zou worden gehouden, is vanwege corona uitgesteld tot vrijdag 25 maart.

De voorzitter van GOUDasfalt, Herman Ruiter, is afgelopen maandag overleden in het Groene Hart Ziekenhuis. Hij stond aan de wieg van het intiatief GOUDasfalt en was van meet af aan actief als bestuurslid. Hij was voorzitter vanaf april 2017. Aanvankelijk werd argwanend door de gemeente Gouda gekeken naar de idealistische low cost geitenharenwollensokkenplannen van de stichting die het vervuilde koudasfaltterrein voor recreatieve doeleinden wilde inzetten. Maar het enthousiasme van de initiatiefnemers gaf voldoende vertrouwen om hen in zee te gaan. Naarmate de plannen gestalte kregen, bewees de stichting zijn bestaansrecht en ontwikkelde zich een van de belangrijkste recreatieplekken in Gouda, waar inmiddels veel mensen ook hun brood kunnen verdienen. Mede-bestuurder Werner Trooster noemde Herman Ruiter ‘een doorgewinterde vergaderaar’ en legt in zijn nagedachtenis uit hoe hij de lat voor mensen die met plannen kwamen wel hoog kon leggen.

Op maandag 11 oktober is er van 11.00 tot 12.30 uur een informeel samenzijn op GOUDasfalt, Gouderaksedijk 32 in Gouda. Iedereen is daar welkom. Herinneringen kunnen worden gedeeld via www.memori.nl/gedenkplaats/Herman-Ruiter 

De afgelopen weken is de laatste hand gelegd aan de laatste vergaderlocatie op Leefgoed de Olifant in Nieuwerkerk aan den IJssel. Het is een gebouw met daarin twee vergaderzalen die de toepasselijke namen De Plaets (refererend aan de steenplaats die er vroeger was) en De Weide. Ze hebben ieder een eigen ingang en zicht op de natuur en de uitgebreide modelmoestuin die tussen dit pand en de ernaast gelegen vrijstaande vergaderlocatie De Hut, die eerder in dezelfde stijl werd gebouwd. De catering wordt verzorgd vanuit het ernaastgelegen restaurant De Dames. Lunchen kunnen gebruikers in De Kas. Met dit project is het bebouwd oppervlak van het park met beeldentuin optimaal benut en qua locatievoorzieningen afgerond. De daken, zelfs een deel van de wanden zijn bedekt met zonnepanelen die voor stroom zorgen van het Leefgoed. (Bron Leefgoed.nl)

Documentaire over de IJsselsteenindustrie gemaakt door Cor Vemeulen met voice-over van Johan Knoester van Historische Vereniging Nieuwerkerk aan den IJssel, met filmfragmenten uit 1937 van cineast Jan Maris en beelden van de productie uit 1962.

Stichting Archeologie Krimpenerwaard is onderzoek aan het doen naar de archeologie van de steenplaats die op Klein Hitland in Nieuwerkerk aan den IJssel tussen 1627 en 1964 ijsselsteen bakte. Komende zaterdag om 10.00 en 13.30 uur geeft archeoloog Paul in het Veld daar een lezing over bij de vier steenovens aan de Groenendijk. Publiek kan aansluitend een rondleiding krijgen waarbij wordt gedemonstreerd hoe grondboringen worden verricht. Het wordt gevolgd door een presentatie van studenten aan de Saxion hogeschool, die onderzoek hebben gedaan naar de historie van de locatie en de exploitatiemogelijkheiden van het Rijksmonument hebben bestudeerd.

Het historisch onderzoek ging om de plek waar tot in de 19e eeuw een oudere steenoven stond. De overblijfselen hiervan kwamen in beeld na het instorten van een pand dat gebouwd is op het grid van de plek waar vroeger een turfschuur stond. De muren die nu te zien zijn en een oude ovenwand kunnen de restanten zijn van deze oudere zogenoemde dubbeleoven die in totaal veel minder capaciteit had dan de enkele oven die er nu op die plek staat. De oven aan de Kortenoord-kant werd waarschijnlijk volgestort met puin dat vrijkwam bij de bouw van de (inmiddels) gerestaureerde steenoven met turfschuren, om op dijkniveau een kantoortje of opslagruimte aan de Groenendijk te kunnen realiseren. De andere oven werd gesloopt. Stichting Klein Hitland praat al over de ontdekking van de 'vijfde oven.' De studenten van Saxion hebben het vervallen gebouw in kaart gebracht en er een 3D model van gemaakt, dat ze graag tonen zaterdag. Wie de lezing en presentaties mee wil maken, kan zich melden via het secretariaat van de stichting via deze link.

Meer over de steenindustrie aan de Hollandsche IJssel

De IJssel als levenslijn. Eerst was er de rivier met regelmatig overstromende oeverbossen. Moerasgebied dat je kun vergelijken met de huidige Biesbosch. Doordat die oevers overstroomden, bestonden de oeverbanken uit de sedimenten zand en klei en waren ze begaanbaar en geschikt om op de boeren. Zowel de bisschop van Utrecht als de graaf van Holland wilden het moerassige deel, wat we nu het 'Groene Hart' noemen, daarom bij hun gebied betrekken. Beiden besloten in het begin van het tweede millennium tot drooglegging en ontginning.

Mont Fortis werd de grenspost aan de IJssel op de westgrens van Het Sticht en groeide uit tot een imposant kasteel aan de rivier, de verkeersweg van die tijd. Er was een tol, een herberg en er kwamen woningen voor ambachtslieden, handelaren en landbouwers. Zo ontstond de woonplaats die in 1329 stadsrechten kreeg. Montfoort kreeg een stadsmuur met poorten en grachten die werden gevoed door de IJssel.

Tot in de 20e eeuw bleef de Hollandsche IJssel een belangrijke, zo niet de belangrijkste, verbindingsader tussen oost en west en via de Vaart ook met het noorden. De rivier was er niet alleen voor vervoer en bedrijvigheid, maar ook als bescherming en voor de afvoer van overtollig (polder) water.

Tot zo’n eeuw geleden zorgde de IJssel voor drinkwater en tot een halve eeuw geleden werd er nog in gezwommen. Tegenwoordig is de IJssel vooral aantrekkelijk voor de pleziervaart die graag even aanlegt in Montfoort. En op warme dagen wordt er nog steeds in de IJssel worden gezwommen, als is dat eigenlijk verboden, niet vanwege de waterkwaliteit maar voor de veiligheid.

De expositie 'Langs de IJssel' bevat uniek beeldmateriaal en leuke, bij de scheepvaart passende voorwerpen. De entree van de Knoperij midden in het stadje is gratis! Openingstijden van het stadsmuseum en TIP De Knoperij zijn woensdag van 13:00 tot 16:00 uur en vrijdag en zaterdag van 10:00 tot 16:00 uur. Op afspraak is bezoek ook buiten openingsuren mogelijk. Zie ook www.oudmontfoort.nl